۳۵ سال پیش، در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۹۰، فضاپیمای دیسکاوری ناسا تلسکوپ فضایی هابل را در فاصله‌ای حدود ۶۱۰ کیلومتری از سطح زمین مستقر کرد. به مناسبت سالروز تولد هابل، ناسا چهار تصویر چشم‌نواز و تازه از آن منتشر کرده است.
ناسا می‌نویسد: «پس از بیش از سه دهه رصد کیهان، هابل همچنان نامی آشنا و ماندگار است، شناخته‌شده‌ترین و پربازده‌ترین تلسکوپ علمی در تاریخ. مأموریت هابل، نمادی درخشان از توانمندی فناورانه آمریکا، کنجکاوی سیری‌ناپذیر علمی و تجلی دوباره روح پیشگامی ملت ماست.»
در تصویر سمت چپ، فلات درخشان ثارسیس با ردیفی از آتشفشان‌های خاموش نمایان است. در این میان، المپوس مانس، بزرگ‌ترین آتشفشان مریخ، در موقعیت ساعت ۱۰ نزدیک لبه‌ی شمال غربی از میان ابرها سر برآورده است. این کوه عظیم با ارتفاع ۷۰ هزار پا، ۲.۵ برابر بلندتر از قله اورست از سطح دریا است.
سامانه‌ی عظیم دره‌های مارینر، با طولی حدود ۲۵۰۰ مایل، همچون رگه‌ای تیره و افقی در نزدیکی مرکز سمت چپ تصویر دیده می‌شود. در تصویر سمت راست، ابرهای مرتفع عصرگاهی در امتداد لبه‌ی شرقی سیاره به چشم می‌آیند. در جنوب، حوضه‌ی پهناور هلاس، که بر اثر برخورد یک سیارک باستانی شکل گرفته و پهنایی حدود ۱۴۰۰ مایل دارد، دیده می‌شود. بیشتر سطح این نیمکره را نیز ویژگی معروف «باله‌ی کوسه» یا سیرتیس ماژور پوشانده است.
فراتر از جو تار و متلاطم زمین، هابل در طول ۳۵ سال گذشته با ثبت تصاویری شفاف و خیره‌کننده از اجرام کیهانی دور و نزدیک، دانشمندان و علاقه‌مندان به فضا را مجذوب خود کرده است. در این سال‌ها، دانشمندان بارها تجهیزات این تلسکوپ کهنه‌کار را تعمیر و ارتقا داده‌اند تا همچنان بتواند نیازهای پیچیده پژوهش‌های علمی روز را پاسخ دهد.
شان دوماگل-گلدمن، مدیر موقت بخش اخترفیزیک در مقر ناسا واقع در واشنگتن، می‌گوید:
«هابل زمانی که ۳۵ سال پیش به فضا پرتاب شد، دریچه‌ای تازه به روی جهان گشود. تصاویر خیره‌کننده‌اش الهام‌بخش مردم در سراسر دنیا شد و داده‌های پشت این تصاویر، ما را با شگفتی‌هایی روبه‌رو کرد؛ از کهکشان‌های نخستین گرفته تا سیاراتی در منظومه شمسی خودمان.»
او در ادامه می‌افزاید: «این‌که هابل هنوز هم فعال است، نشان‌دهنده‌ی ارزش بالای رصدخانه‌های پرچم‌دار ماست و هم‌زمان، درس‌های مهمی را برای توسعه‌ی رصدخانه‌ی آینده‌ی ما، رصدخانه‌ی «جهان‌های قابل زیست»، فراهم کرده؛ رصدخانه‌ای که می‌خواهیم مانند هابل امکان سرویس‌دهی و نگهداری داشته باشد.»
احتمالاً در مرکز این سحابی دو ستاره‌ی همراه وجود دارند که با تعامل خود، این ساختار چشمگیر را شکل داده‌اند. بخش میانی سحابی با یک حلقه یا توری شکسته فشرده شده است؛ چیزی که ظاهری شبیه به یک دونات نیمه‌خورده به آن داده است.
درون این سحابی، جنگلی از ستون‌های گازی دیده می‌شود که همگی به سوی مرکز تابش و بادهای ستاره‌ای نشانه گرفته‌اند. رنگ‌های زیبا و درخشان تصویر نیز از گازهای تابان هیدروژن و اکسیژن سرچشمه می‌گیرند. این سحابی دیدنی در فاصله‌ی تقریبی ۴۵۰۰ سال نوری از ما و در صورت فلکی جنوبی بادبان (Vela) جای گرفته است.
تلسکوپ فضایی هابل که وزنی حدود ۲۴ هزار پوند (نزدیک به ۱۱ تُن) دارد، در ابتدای مأموریت خود در آوریل ۱۹۹۰ با چالشی جدی مواجه شد: دانشمندان دریافتند که آینه اصلی آن، با قطر حدود ۲.۴ متر، دارای نقصی پیش‌بینی‌نشده است. سه سال بعد، فضانوردان در مأموریتی ویژه این مشکل را برطرف کردند و کیفیت اپتیکی تلسکوپ را به‌طرز چشمگیری ارتقا دادند.
در سراسر تصویر، ابرهای تیره گاز هیدروژن که با ذرات غبار درهم آمیخته‌اند، به صورت سایه‌وار دیده می‌شوند. این ابرها زیر بار تابش سوزان و خروشان خوشه‌ای از ستارگان پرجرم در مرکز سحابی (NGC 2440) در حال فرسایش و دگرگونی هستند.
در گوشه‌ی بالایی سمت راست تصویر، ستاره‌ای در نوک یکی از این ابرهای تاریک به چشم می‌خورد. این ستاره جریانی از پلاسمای داغ به بیرون پرتاب می‌کند که با ابرهای سرد اطراف برخورد کرده و موج ضربه‌ای ایجاد کرده است. این موج باعث درخششی سرخ‌رنگ در محل برخورد شده است.
رنگ‌های چشم‌نواز این تصویر از تابش گازهای مختلفی همچون هیدروژن، اکسیژن و نیتروژن سرچشمه می‌گیرند.
از زمان استقرارش در مدار، یعنی ۳۵ سال پیش، تلسکوپ فضایی هابل تاکنون نزدیک به ۱.۷ میلیون بار رصد انجام داده و حدود ۵۵ هزار جرم آسمانی را در آسمان مشاهده کرده است. داده‌ها و کشفیات این تلسکوپ مستقیماً در بیش از ۲۲ هزار مقاله علمی مورد استفاده قرار گرفته‌اند و تا فوریه ۲۰۲۵، بیش از ۱.۳ میلیون بار به آن‌ها استناد شده است.
تمام داده‌های هابل با دقت بالا بایگانی شده‌اند و حجم آن‌ها تاکنون به بیش از ۴۰۰ ترابایت رسیده است. این مجموعه عظیم، تا پیش از آغاز به کار تلسکوپ فضایی جیمز وب، بزرگ‌ترین آرشیو داده در میان مأموریت‌های اخترفیزیکی ناسا به‌شمار می‌رفت.
در نتیجه عمر طولانی هابل، ستاره‌شناسان توانسته‌اند در طول بیش از سه دهه، بارها به مشاهده اجرام آسمانی یکسان بپردازند. این استمرار، امکان رصدی بی‌نظیر از تغییرات و دگرگونی‌های کیهانی در گذر زمان را فراهم کرده است، دستاوردی که پیش از این در تاریخ علم نجوم سابقه نداشته است.
در مرکز کهکشان، یک ساختار میله‌ای برجسته به چشم می‌خورد که گازها را به سوی مرکز کهکشان هدایت می‌کند و روند شکل‌گیری ستارگان را تقویت می‌کند. این میله‌های کهکشانی سازه‌هایی پویا هستند که طی دوره‌هایی حدود دو میلیارد سال ظاهر می‌شوند و گاه از بین می‌روند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تقریباً ۳۰ درصد کهکشان‌های شناخته‌شده، از جمله راه شیری، دارای چنین ساختارهایی هستند.
در میان دستاوردهای چشمگیر علمی هابل، می‌توان به مواردی اشاره کرد که نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشرفت اخترشناسی داشته‌اند: این تلسکوپ موفق شده تا عمق بی‌سابقه‌ای از کیهان را رصد کند، به دانشمندان در اندازه‌گیری نرخ انبساط جهان یاری رساند، سیاه‌چاله‌های کلان‌جرم را کشف کند، و برای نخستین بار جو یک سیاره فراخورشیدی را مورد بررسی قرار دهد. هابل همچنین در پژوهش‌هایی مشارکت داشت که به کشف ماده تاریک انجامید، دستاوردی که در نهایت، جایزه نوبل فیزیک سال ۲۰۱۱ را به ارمغان آورد.
با وجود جایگاه برجسته هابل، نگاه اخترشناسان اکنون به آینده دوخته شده، به رصدخانه جهان‌های قابل زیست، جانشین برنامه‌ریزی‌شده‌ی هابل. این تلسکوپ پیشرفته قرار است به آینه‌ای بسیار بزرگ‌تر از آینه هابل مجهز باشد و جهان را در طیف نور مرئی و فرابنفش مطالعه کند. این رصدخانه، نه‌تنها از نظر وضوح تصویر بسیار دقیق‌تر از هابل خواهد بود، بلکه تا ۱۰۰ برابر نسبت به نور ستارگان حساس‌تر عمل خواهد کرد؛ گامی بلند برای کشف سیارات قابل‌سکونت و رمزگشایی از اسرار ژرفای کیهان.
